Tuesday, September 10, 2013

BIBLE MEI (Fire) AWMZIA

MEI (FIRE)
                                                                 Lalnuntluanga Ralte

Bible-in mei a sawina tawngkam: Mei (fire) kan tih hi Hebrai tawnga[ ’ēš (es)], Greek tawnga [pur or pyr] tih a ni a. He  miina a kawh ber chu hmuh theiha alh/eng emaw tihna a ni. Mei alh hi lung hriam hman hun lai ata tawh hmuh/siam chhuak tawh a, thil tangkai leh mihring nuna thil pawimawh berte zinga a mi a ni awm e.

Mei an hman dan tlangpui: Mei (Fire) hi a tlangpui thuin chaw chhum nan te (Exodus 12:8; Johana 21:9),  intih lum nana te (Isaia 44:16; Luka 22:55), rangkachak rawhtuina tur te (Exodus 32:24; Jeremia 6:29), tin milem siam chawp an biak thinte rawh ralna tur atan te (Exodus 32:20; Dueteronomy 7:5, 25) leh khawpuia kulh leh in hal nan te (Joshua 6:24; Roreltute 18:27) an hmang.

Thuthlunghluia Mei an hman dan: Mei hi Pathianin a mite a biakna hmanrua a ni (Ex. 3:2). Biakbuk leh Temple-ah Puithiam ten Pathian hnena rimtui hal nan leh halral thil hlanna atan an hmang thin a. Tin, mei hi Pathian hnen atanga lo chhuak, a rawn tirhte pawh a awm bawk a (Lev. 9:24; II Chro. 7:1-3). Chutiang chu alh reng tura vawn a ni. A chang chuan Pathian inpuanna hmunah meiin (Mei alh) a zui thin (Exodus 2:3; 13:21-22;19:18: Duet. 4:1). Mei hi Pathian ropuina chhinchhiahna atan hman a ni bawk (Ezek. 1:4,13). Rorelna dik atan te (Zecharia 13:9), Thianghlimna lantirna atan te (Duet. 4:24), Zilhhau, thununna atan te (Isaia 66:15-16), Hurna leh sualna, harsatna leh manganna hmuna puitu leh thianfaitu atan te hman a ni bawk (Hosea 7:6; Isaia 9:18). Mei hi Pathian thianghlimna leh venhimna chhinchhiahna atan hman a ni bawk (Zekaria 2:5). Pathian hmanrua, a inpuan chhinchhiahna, Sual leh a hna thawh kangfaia, ti thianghlimtu atan a hman a ni.

Thuthlung thara an hman dan: Thuthlung tharah chuan Thlarau thianghlim anga hman a ni bawk (Matthaia 3:11: Tirhkohte 2:3). Johana chuan Isua Krista mit chu mei angin a hmu bawk (Thupuan 1:14), Thlarau thinghlim chu mei angin an hnenah a thlen thu kan hmu bawk (Tirhkohte 2:3).

Pathian thu atanga Mei awmzia leh nihna: Mei hi Pathian inpuanna hmanrua, a mi ruatte hnena a inhriattirna hmanrua a ni a( Exodus 3:2). Chutichuan Lalpa Maicham hmaa sual thawina atana thil buatsaihte kangfai a, tithianghlimtu, Mipuite an sual ngaihdamna atan hmanraw pawimawh, a tel lovin inthawina  Puithiam tena Lalpa rawng an bawl thin chu tih theih a ni lo. Thutlung thar hunah chuan, Thlarau thinghlim leh meia Baptisma chang kan ni a (Mt 3:11, Tirhkohte 2:3), Kan nunah Thlarau thianghlim a tel reng loh chuan Keimahnia Mei (Thlarau thianghlim) chu a mit mai dawn a ni. Thutlunghlui huna Maichama meia awm reng a, chumi hmang chuan Puithiam tan inthawina an hlan reng angin, kan thinlung (Maicham/Temple [I Korinth 3:17]) a mei (Thlarau thianghlim) a awm reng loh chuan Lalpa Isua (Kan Puithiam) tana taksa inthawina kan hlan reng thei dawn lo a ni. Thu thlunghlui huna Mei hmanga inpuang thin Pathian, chumi hmang veka a mite harsatna leh hrehawm/manganna hmuna mei hmanga hruaia, chhanchhuak thin Pathian kha kan Pathian a ni a. Rawng kan bawlna kawnga harsatna leh manganna kan tawhlai pawh hian Thlarau thianghlim (Mei) chuan min tanpuiin min thlamuan thin a ni.

Chu Thlarau thinghlim chu min tithianghlimtu leh kan chaklohna leh tlinlohna hmuna chakna leh theina min petu chu a ni si a.“Maichama mei chu a nung reng anga a mit tur a ni lo (Lev 6:13) tih ang hian kan nunah thlarau thianghlim hi a nung reng tur a ni si a. Mei hmanga inhriattir thin Pathian khan tun hunah chuan Thlarua thinghlim hmangin kan hnenah a in puang zel tawh bawk a. chuvang chuan Rawngbawlna hlawk leh tangkai nei tur chuan KeimahniaThlarau thinghlim awm hi a mit tur a ni lo. 



AMOSA RORELNA DIK A SAWI DAN

RORELNA DIK
                                                                                      Lalnuntluanga Ralte
                   
“Rorêlna dik chu lui angin luang sela,
felna chu luipui kang ngai lo angin luang rawh se” (Amosa 5:24).

Tun Pathianni kal ta Chhun inkhawmah khan “Rethei Pual” thilpek lakkhawm a ni a, Kan Kohhran hian “Rethei Pual” thilpek hi thla khatah vawi khat (Pathianni chhun inkhawm) kan la khawm ṭhin a ni. He rawngbawl hna hi rawngbawlna ropui tak a ni a, rethei leh pachhia, hmeithai leh fahrahte tana PA nih tling kan Pathian duh zawng pawh a ni ngei ang. He inkhawma ka rilrua lo lang Zawlneite’na Pathian thu ang zela rethei leh chanchhe zawkte ṭana, an thlavang an hauh ṭhin kha Kohhranin a chhunzawm ve zel hi a va ṭha em, hei aia nasa leh uar zawk hian khawvel thil leh thlarau lama chanchhia, awhbeha awm mekte chhanchhuah hna hi thawk zel se tiin duhthu ka lo sam ve sauh sauh a. Kan ram leh khawtlang, kan chhungkua thlenga rorelna dik mitin tena kan chen tlan theih keng kawh zel tur hian Kohhran hian mawh lian tak a nei a, Thuthlung Hlui huna Zawlnei ten Prophetic role an play kha Kohhran pawh hian a play ve zel tur a ni. Chu mi atana ka rilrua awm Zawlnei Amosa-in “Rorelna Dik” thu a tlangaupui hi tlem azawng sawi ila a ṭha awm e.

Kum za tam tak ata tawh Pathian hian chhan hrang hrang avangtein Zawlneite leh a bika kohte hmang hian a thu a puang ṭhin a. Zawlnei chu hun la awm tura thil thleng tur leh awm tur sawi/hril/puangtu an ni ngawt lova, Pathianina ti tura a tih leh sawi tura a tih, ti tur leh sawi tura a kohte hi an ni. Bible-a Zawlnei kan hmuhte hian thuchah ken leh uar deuh bik neiin mite hnenah Pathianina a hriattir thu an puang chhuak ṭhin a ni. Thuchah ṭhenkhat chuan simna thu an uar a, ṭhenkhatin Pathian thuthlung laka rinawmna lam an uarin, ṭhenkhatin Pathian laka rinawmna leh thianghlimna chawisanna lam an uar bawk a, ṭhenkhat leh chuan Pathian rorelna lam thu an uar bawk a. Chumi ti chiang tur chuan Isaia chuan Pathian thianghlimna lam a uar avangin “Prophet of God’s Holiness” tiin an ko a, Hosea chuan Pathian hmangaihna leh khawngaihna lam a uar avangin “Prophet of God’s Love” an ti bawk a[1]; Amosa hian a hunlaia khawtlang rorelna dik lo leh fel lo, rethei leh hausa inkar kak thuk tak, hlemhletna leh inawhbehna a tam avangin a dodal nasa em em a, chuvangin “Prophet of Social Justice” titein an ko ve bawk a ni. Zawlnei dangte pawhin thu ken leh uar bik an nei deuh zel bawk.    

Amosa hi chhim lam lal ram (Juda) chhunga awm, Bethlehem atanga chhim lam 8 km vela hla Tekoa khuaa mi a ni a; lo neitu chhungkua atanga lo zi chhuak, rethei ve tak niin beram vengtu, tlangval fel tak a nih a rinawm bawk (7:14). Zawlnei hna hi Israel lal, Jeroboama II hun laia thawk a ni. Zawlnei Isaia te, Mika te leh Hosea te nena hun khata chêng, zawlnei hna thawk an ni (1:1). Amosa hian zawlnei dangte angin zawlnei sikul aṭangin a zir chhuak ve lova, zirna ṭha pawh a hmu zo ve hek lo, Beram vulhna hmuna beram a veng chu Pathian hian a ko mai niin a lang.

Amosa hun lai hian Israel ram chu hmun hnihah (Lal ram pahnih) inthenin, hmar lam lal ram chu Israel lal ram tih a ni a, chhim lam lal ram chu Juda lal ram tih a ni bawk. Pathianin Juda ram (chhim) mi Israel ram (hmar) lama a tir daih hi a mak ang reng hle. Mahni seilenna hmun pawh ni lo, tlangnelna hmun pawh ni lova Pathian thu puanchhuah chu a huhphurhawm dan tur chu kan chhut thiamin a rinawm. Nimahsela Amosa hian hnial hauh lova Pathian tirhna chhanga a kal mai hi a fakawm hle a ni.

Amosa hian hmar lam lal ram (Israel) a va thlen hian rorelna dik lo (Injustice) a hmu nasa hle a, hetiang hian sawi ta ila:
1)      Mite chapona (6:13-14)
2)      Ram hausakna leh nawmsakna, khawpui mawi leh hmun ropui tak tak.
3)      Thlasik In leh Nipui In, Saingho In (3:15)
4)      Kût lawmna hmuna thatchhe taka an mu zalte leh Maimaw puan phah lukham (3:12)
5)      Mi rethei rahbehna leh lo neitute thil neih lak sak leh rawk sak. Wine insak leh hriak tha ber bera inhnawih (6:4-6; 5:11)
6)      An hmeichhiate chu Bashan sebâwng chawm thau ang, zu heh mi (4:1) leh vantlang nunah intluktlanlohna tam tak a hmu a ni.

Hetih hun lai hian mi hausa leh mi retheite inkar a kak zau hle a, mi hausate chuan an bula mi rethei awm vete chu ngaihsak loin, an awm ve tih hre awm pawhin an lang lo a ni. Mi retheite chu tihduhdaha an awm avangin an lungngai a, salahte an hralh bawk a (2:6-8; 5:11), roreltute chuan dik takin ro an rel lova, thamna an la ṭhin bawk a (5:12), dikna reng a awm lo. Chuvangin Amosa chu chûng mite hnenah chuan Pathianin a tir a, “Dik taka tih dan in hre lo maw?(3:10) tia roreltute chu demin a au chhuak hial a ni. Chubakah Amosa hian Nei (the haves) leh Neilo (the have nots) te inkar rapthlak zia te, hausate’na mi rethei an en dante leh Pathian an biak urhsun loh dante a hmuhin thinrim takin, “In Kûtte ka huain ka hmusit a, in inkhâwmpui urhsûnahte chuan ka lâwm hek lo vang a. A ni, in hâlral thilhlan leh in buhhlan min hlân mah ula, ka pawm lo vang a, in ran thau remhlante pawh ka ngaihsak hek lo vang a. I ṭingṭang rimawi chu ka ngaithla lo vang; chuvângin ka lakah i hla beng chheng chu la bo rawh. Nimahsela rorêlna dik chu lui angin luang sela, felna chu luipui kang ngai lo angin luang rawh se” (5:21-24) tiin a sawi a ni. Israel-hoten Pathian an biakna hmun Bethel-a hetiang thu Amosa-in a sawi mai hi a huaisen hle mai. An Kohhran hotu/an Puithiam Amazia-a hnenah mipuite hian thu pawh an thlen ngei a ni tih a hria a, Amazia-a chuan Amosa hnenah, “Aw, nang zâwlnei, kal la, Judai ramah tlânbo la, chutah chaw ei la, thu hril rawh: nimahsela Bethel khuaah thu hril leh tawh suh; lal hmun thianghlim leh lal in a nih avangin” (7:12-13) a ti a ni.  Amosa hian thla 6 vel chauh hmar lam lal ramah Pathian thu hi a puang niin a lang, chumi hnuah chuan chhim lamah kir leh nia hriat a ni. The Apocryphal bu pakhat The lives of the Prophet-in a sawi dan chuan Bethel Puithiam, Amazia-a fapain a that a ni awm e.

Amosa ang bawk hian Thuthlung hlui huna zawlneite leh Pathian miten rorelna dik a awm theihna turin an bei a, Lal Isua leh Baptistu Johana ngeite pawhin an bei a nih kha, kum tam tak liam ta aṭang tawhin mi ropui tak tak, a hmei apain rorelna dik a awm theih nan an lo bei tawh ṭhin a ni. Chûng mite chuan chawimawina leh hmingṭhatna chung chuang an dawng a, khawvelin a ngai sang a ni. Mahatma Gandhi-a’n India mipuite tana a beihna te, Martin Luther King-a’n African-American tena Civil rights an neihna tura a beihna te, Nelson Mandel-a’n South African-te tana a beih nasat dan te, Archbishop Romero-a’n Latin America-a rorelna dik a awm theihna tura a beihna vanga kahhlum a ni te, Susan B Anthony-i’n hmeichhiaten dikna chanvo an neihna tura a beih nasat ziate, chumi avanga hmeichhia in vote an neih ve theih takte leh mi dang tam tak Society-a mipuite intluktlanna tura beitute an awm a ni. Kan ramah ngei pawh hetianga rorelna dik a awm theihna tur leh mi diktena an chanvo dik tak an luah theihna tura bei pawl pawh an awm ve a ni. Hêng mi huaisente hian mi hausate chu mi retheite rap bet lova, dikna chanvo an neih chen ve tura siam turin an nawr ṭhin; an hausaknate mi retheite tana pe chhuak turin an chah thin bawk. Mi tam takin ram leh society-a rorelna dik a awm theihna turin an finna leh theihna, an thiamna leh hun leh tha an seng a, ṭhenkhat tihhlum an ni a, ṭhenkhat tan inah (Jail) khung an ni bawk a, ram tuihlei lova siam tam tak an awm bawk a ni. Mi ropui leh huaisente hnathawh avang hian nang leh kei hi kan chen mekna khawvelah hian thlamuang leh nun nuam takin kan awm theih phah a nih hi.

Rorelna dikin awmze neia hna a thawh dawn chuan institution hrang hrang (Khawtlang, chhungkua, Ram leh Kohhran thleng hian) te hian awmze neia inher danglam (systematic change) a mamawh ngei ang. Dan awmsa leh hman mek pawh biah chian a ngai bawk ang. Mitin huapzo dan ṭha leh rorelna fel a hring chhuak tur a ni a, chumi hnuaiah chuan mi hausa leh rethei, mi lian leh tê ang khat vekin an awm tur a ni. Mizoram dinhmun thlir hian tun dinhmunah pawh Nei (the haves) leh Neilo (the have nots) inkar hi a kak thuk ve viau tawh a ni. Kan rama mihring tam zawkte hian hriselna leh zirna, ei zawnna lamah harsatna kan tawk viau bawk. Hei hi rorelna dik a thlen loh vang kan ti thei ang. Mi rethei chuan sikul rethei (sikul ṭha lo) bakah lo chuan zirna tur a nei lova, chumai bakah sum neih loh avanga zir zawm thei lo tam tak an awm bawk (education for all policy pawh hian min luh chhuah hneh vak lo emaw ni). Hriselna kawngah pawh mi retheite chuan damdawi in ṭha an pan ve theih loh avangin nun chhan theih ngei ngei tur chhan theih loha thi tam tak an awm bawk. Health Insurance lamah hian hmasawnna kawng zawn dan a awm ngei ang. Eizawnna kawngah pawh mi retheite tan nitin inhlawhna tur leh sum lakluhna tur a harsat chang a tam hle. Kan nung phung leh khawsak dan thleng hian hausa leh rethei inkar chu a inhlat tial tial a ni lo maw a tih ve theih ta. Dan khat hnuaia awm ṭheuh ṭheuh, rorelna khat hnuaia awm ṭheuh ṭheuh mipui vantlang intluktlanna hi han tlir vang vang hian a kai rual lo deuh nite hian a hriat ṭhin a nih hi.

Eng pawh nise, kan sawi tawh angin Thuthlung hlui huna zawlneite leh Pathian mi, mi huaisen tena mipuite hnena rorelna dik a awm theihna tura an beih nasatzia te, mi hlêmhle leh eirû  demna thu huai tak taka an sawi te, mi rethei awhbeha awmte chhanchhuaha an awm theihna tura an beihna te, mi hausa leh mi liante’na Pathian hre lo leka nuam antâwl zilha kawng dik leh rorelna dik keng kawh tura an fuihna te, Pathian ram din tura an beihna kawngah harsatna tam tak tawkin tihduhdahna leh hmusitna, thihna thlengin an tuar a ni. Amosa ngei pawh hi thah a nih thu kan sawi kha. Vawiinah chuan Zawlnei an awm tawh lo, Pathianina hna a thawhna leh a inhriattirna hmanrua lian ber chu Kohhran hi a ni. Thuthlung hlui huna zawlneite hmanga Pathian a inpuang ṭhin ang khan Isua Krista din Kohhran hmang hian a inpuang a, Kohhran hi Zawlnei hna thawk chhunzawmtu tur chu a ni. Chumi a nih avang chuan Kohhran hian Prophetic Role hi a play ngam tur a ni a, a zam tur a ni hek lo. Kohhran hian Pathian hna chu chhunzawmin retheite leh chanhai, fahrah leh riangvaite enkawl leh ngaihsak hi a tih tur pawimawh berte zing a mi a ni ang. Awhbeh leh hnuaichhiah an nih dawn pawhin a chhanin, chumi hnuaia awmte pawh a hruai chhuak tur a ni dawn lawm ni?

Bible leh Kohhran inzirtirna zidingah pawh khawvêl thil taka rethei leh thlarau lama retheite hi ngaihsak turin min hrilh a, chutiang kan ti lo a nih chuan Pathian pawi kan sawi a, Amah kan bum a ni ang. Chanchin Ṭha kan neih hi rethei leh pachhia, chanhai leh riangvaite hnen thleng phak chanchin ṭha a ni a, chu chu kan Lalpa khawvela lo kal chhan pawh a ni, “Riangvaite hnenah Chanchin Tha hril tura mi ruat avangin Lalpa Thlarau chu ka chungah a awm;            Ani chuan salte hnena chhuahna thu leh,       Mitdelte hnena mitvar neih lehna thu sawi tur te, Tihduhdah tuarte chhuahtirna tur te, Lalpa lungawi kum thu sawi tur tein, Mi tir a ni,” (Lk. 4:18-19) tih ziak a ni si a. Thla khata vawikhat “Rethei Pual” thilpek kan la khawm ṭhin hi thil chhinchhiah tlak tak a ni. Chumai ni loin thlarau saltângte tana chhanchhuahna dar kan khawn fo hi a pawimawh bawk ang. Camping leh Crusade bakah nun leh thil tih hmanga thlarau saltângte chhanchhuah hi Kohhranhote tih tur pawimawh tak a ni bawk.

Kan rama rorelna dik a awm theihna turin Kohhran hian Prophetic role a play a ngai a, hausa leh rethei inkar zau zel turte hi a vengin, rorelna dik lo a awm chuan mi rethei bakin an tuar lo tih hriain rorelna dik a awm theihna turin hma pawh a la ngam tur a ni. Mi retheite ngaihsak a, fahrah leh chanhaite thlahthlam ngai lo Pathian Pathiana neitu Kohhran mite hian kan Pathian duh zawng leh ngaihsak zawng hi kan duha kan ngaihsak ve hi kan tih tur a ni. Chuti taka mi retheite ngaihsaka chhawmdawl ṭhin Pathian hian Kohhranhote hi retheite chhawmdawl a, an mamawh phuhruksak turin min phut ngei ang le. Ei tur nei lo hnena pek te, damlo damdawi pek te, silh leh fen neilote hnena silh leh fen pek te, chenna tur nei lotena chenna tur an neih theihna tura buatsaih thleng hian Kohhran hian mawh la ngam zel teh se. Kan Lalpa, kan Pathian, Rorelna dik ngainatu duh zawng tihpuitlin hi Kohhran hnathawhpui leh tui ber lo ni zel teh se. “Chu mi hunah chuan Lalber chuan a ding lama mite hnenah chuan, ‘Ka pa vohbikte u,… ka ril a tamin nangnin ei tur mi pe a;.. saruak ka nihin puan mi sintir a; ka dam lohvin mi kan a;… mi felte chuan, ‘Lalpa, engtikah nge riltamin kan hmuh chia ei tur kan pek che?... Saruaka kan hmuh chia puan kan sintir che?.. tiin an la chhang ang ( Mt. 25:34-40). Chutichuan vanah rochan kan neih ve theihna turin khawvelah Pathian ram din ila, kan ram leh kan khawtlangah rolrelna dik a awm theihna turin Kohhranhote hian ṭan la zel bawk ila; Kan rama rorelna dik a awm a, felna leh ṭhatna, Pathian ṭihna a awm theihna turin Amosa anga rorelna dik ngainatu, chumi atana thawka beitu ni turin i inbuatsaih ang u.
 Rorêlna dik chu lui angin luang sela,
felna chu luipui kang ngai lo angin luang rawh se.


MIZO THALAITE NUN: Fashion

MIZO THALAITE NUN: Fashion lamtluang

                                                                                                       By Lalnuntluanga Ralte


A chhûnga chêng mek thalaite hian kan duh emaw, duh lo emaw, kan ûmpha emaw, pha lo emaw, kan ban pha emaw, pha lo emaw, kan phak ang tawka tunlai khawvel man tuma kan beih ve zêl a ngai a. Chuvang chuan, kan zawng a, kan thawk a, kan theih tawpin tan kan la thin. Hei zet hi a ni mi tam takina phurrit an tiha an mangânpui thin chu! Chu harsatnaina min pawhna leh man tuma kan beihna chu a inchen hial ang.

TECHNOLOGY-INA KAN NUN A NGHAWNG DAN
Khawvel pum pui, zau êm êm mai kha tunlâi khawvel changkânna hian ram khat, khaw khat ang lekah min siam ta. Ramri leh hnam hrannain awmzia a nei thei meuh tawh lo. Khawvel economic development nasa lutukin kan nun a khawih dan hi chhût tham a tling. Hmasâwnnaina khawvel a tihzim zia hi i chhût chiang ve ngai em? Zan khat thil thua khawvel lehlama thil thleng hriat pawh zung zung theihna khawvel a ni miau va. Chu tih rual chuan ram hausa leh thiltitheiten khawvel pum huap insumdâwn tawnna kawng zawngin mahni ram hmasawnna tur hre rân chungin an buai laih laih a. Chu mai a la ni lo, khawvel huap company lianten hlâwkna tur a nih hre rengin ram hrang hrangah investment buaipuiin an hmanhlel hle bawk. Chûng pawl lian tak takte chuan chhum lo chat lovin hna an thawk a, khawvel hi an dâp chhuak vek a ni mai! Tanpui ngai ramte an tanpui a, chhawmdâwl ngai an chhawmdâwl bawk a. Heng pâwlte hian khawvel hi an va tidanglam tak em!

Tunlai khawvel hmasawnnain a ken tel chu ‘the borderless world’ hi a ni. Engvangin maw? Inbiakpawhtawnna te (Telegraph, telephone, mobile etc.), ram hmasawnna te (economic development), technological development leh human development-te avang hian khawvel zau tak mai kha tual khata lêngza ang maiin, ram pakhat rorel leh thutlukna siam chuan khawvel pum hi a nghawng deuh laih zel a. England, Spain leh Italy rama an Premier League, La liga etc.-te khuan kan ram (Mizoram) thingtlâng kilkhawr ber thlengin min nghawng phâk a. Europe, America leh ram dang danga thil thlengte pawh mahni tualzâlah ngei fiah tak leh chiang takin kan hre vek thei. Chu chu kan awih loh chuan Chanchinbu leh Magazine, nitin thlatin chhuak kan chhiar leh television-a kan thil hmuh leh hriat atangte khan a fiah hle ang. Chuvangin khawvelah hian ram hrang leh hnam hrang angin cheng mahila kan indaidanna ramri zawng zawngte hi hmasawnna hian a thiatin a tibo zo kan ti thei ang. The borderless World-ina a ken tel zinga pakhat Fashion khawvel hi i’n bih chiang teh ang. 

FASHION KHAWVEL HI LE 
Fashion khawvel hi i ngaihtuah ve ngai em? He fashion khawvelah hi chuan ramri a awm thei tak tak lova; youth culture-in a thlen phak chin chin a ni mai. A thlen chin chinah thawm a nei laih zel bawk a. Mizo thalaite ngei pawh kan bang bik lo, hmuh thuta hai mai awl tak hi kan kat ve nuk ta mai! Kan fashion hi chhût vang vang ila eng ram leh hnam fashion nge kan copy? Dik tak chuan eng ram leh hnam fashion mah kan copy-in kan la lut hran lo; tunlai khawvel hi fashion khawvel a nih vang mai a ni. Mawi kan duh a, nalh loh pawh kan hlau theuh a ni lawm ni? Mobile (new model) kan ti, Bike chhuak thar apiang, Motor lah nise a model thar ngat; thawmhnaw lamah lah inneih mawi siak hi kan tum ni te hian a lang (eng vak mah ni lo mah ila, branded ngat lo chu bun duh lo leh ha duh lo). Fashion khawvel hian Mizo thalaiteah pawh ramri a thiat a, min thlawh khum bîk chuang lo. Khawvela fashion company lianho reng reng hi ngaihtuah ila; an mahni ram bil thalaite chauh an target lova, khawvel pum hi an target tawp mai a ni. Entir nan, Jeans company chuan Jeans kekawr (a kaptawi) an siam chhuah chu khawvel thalai zawng zawng huap turin an siam tawp mai a. An market an hre chiang hle. Chu’ng Fashion company lianhote chuan an product vawrh lâr turin nula nalh mangkheng (Model) an ruai a, media hrang hrangah an vawrh lâr chum chum ta t.hin a. Chuvang chuan Mizo thalaite ngei pawh hian kan fit emaw, fit-lo emaw, kan mawipui emaw, mawipui lo emaw kan inbel a ngai ve tlat. Chu chu kan zalenna a ni si a.

William Roedy-a, Europe-a MTV hotupa chuan, “Paris khawpuia tleirawl kum 18 mi chu a nu leh pa aiin New York khawpuia a tleirawlpui kum 18 mi nen an in ang zawk,” a ti. A sawi dik viau a ni. Mahni nu leh pate duhzâwng leh t.ha tihzâwng, hnam nunzia ramri pel rawk khawpin, “Ka nun alawm, ka style a nia, ka duh danin ka inchei ang a, ka duhdanin ka nun chu ka hmang tur alawm,” ti a mahni hmasial ranna mimal indah pawimawhna, tu ma len ve lohna (kan duhzâwngte tiam lovin), nun zalen, khuahkhirh ngaih theih lohna khawvel a cheng mêk thalaite hi eng chen chiahin nge khawvel fashion hian min chaih kual vel.

KAN FASHION VE HI LE 
Hnam dang incheina kan tawm samin kan mi ngaihsanzâwngte nun dan, chet dan leh an inthuamna thlengin copy mai pawh kan chîng viau. An châk rêng rêng hian kan buai a nih hi maw! Thuziak tu Pakhat chuan, "Khawchhak lam thli a lo tleh a, kan Aizawl tlangval nun dan leh hawiher, inchei dan a dang lam nghal a ni" a ti a. Dik thei viauin a lang. Nimahsela, kan ram thalaite chuah hi chutiang mi chu an ni bik lo. Chutiang mi chu khawvel ram dang thalaite pawh an ni ve tho. Kan danglamna vak a awm chuang lo. Same Product kan leiin kan ha tlâng a, Same Movies kan enin kan thlîr tlâng a, Same Music kan hmuin kan ngaithla tlâng bawk a. Same Coke in ang tlâng nen, ram hrang, hnam hrang leh tawng hrang ni mah ila, mihring vek kan ni. Kan tuihalin, kan ril a tam vek bawk. Tunlaina leh changkanna, nawmsakduhna leh awhna tinreng nei, famkim lo, thil tha ber ber, mawi ber ber, a chhuak thar ber ngat zel duh thalai, thing nih duh lo; thing nih hlauh luat avanga thing ta viau pawh kan awm ve nawk mai lâwng maw!

Fashion khawvelina thalaite min chhaih kual dan hi chhui fe tham chu a awm a ni. Kawtlai lênna leh khawi lo chhuah nikhua, chhiat ni t.hatni, puipun nikhua, kan inkhawmna thlengin fashion hian hmun pawimawh a va chang tehlul em! Keini Mizo thalaite ngei pawh hian khawvel fashion hi tawm vein, Aizawl a ni emaw, London khawpui a ni emaw, Paris a ni emaw, Hongkong a ni emaw, Hollywood emaw, Bollywood emaw pawh nise a lèm chuang lo. Kan fashion chu a in ang tlâng reng mai lo maw? Kan duh emaw, duhlo emaw, khawvel hun her zelina a ken tel a nih avangin fashion khawvel hian min lênin, min vawrh zel dawn zawng a nih hi. Engkim mai hian hun hi a nei si a. Kristian thalai, Isua hnung zuitute hi engtiangin nge fashion khawvel hian min chhaihbuai a, engtiang takin nge kan chhungril nun a kaihhruai i chhût fo vang u.


CHHUNGKUAA INHRIATTHIAM LOHNA HI ENG VANG NGE?

By Lalnuntluanga Ralte

An in zawn ka kal lai chuan chhungkhat pa ber chuan, “Heti ang rêng rênga in awm zel a nih dawn chuan nunho a harsa ang, kan tlangval laiin tuna in awm dan ang hian kan awm ka hre ngai lo, in inchei dan leh in nun dan hi ka kham hluah hluah a nia!” tiin a fate a lo zilh malh malh a. Chu tawngkam ka hriat atang chuan chhungkuaa inhriatthiam lohna leh innghirnghona thleng thin hi kan khawvel tawn mek leh kan nunina a tawnhriat in ang lo hian chhungkuaa khawsahote inkarah hian inhauhna leh inphunna a hring chhuak fo thin tih chiang takin min ngaihtuahtir ta a. Chhuan (generation) tinte hian ngaihpawimawh zawng te, ngaihsan zawng te, mawi leh tha tih zawng te, ngaihhlut zawngte kan lo nei theuh mai tih min ngaihtuahtir bawk a. Chu vang chuan vawi tam tak kan inhauin kan inzilh thin a lo ni. Engemaw chang phei chuan kan nu leh pate, kan u leh naute ngei pawh hian kan mimal zalenna (Rights) min zahsak lo nite hian kan hre fo awm e. Chumi avang chuan lunghnurin vawi tam tak kan indawm kun a, a chhan kan ngaihtuah a, kan nu leh pate leh kan u leh naute kan dem fo thin. Nu leh pate thuawih lo, sual leh luhlul bik riaua in hriat chang pawh kan nei thin bawk. A chhan nia lang ta ber chu kan khawvel tawn hriat a in an loh vang a lo ni. Chu chu sap ho chuan ‘Generation Gap’ tiin an sawi thin. Kan nu leh pate, kan u leh naute, min hrethiam lo tute chu kan hmu hê a, “thing” leh “tunlai lo” in kan hmu thin. Chhungkaw khata chengho ni mah ila kan thinlung ram erawh a hrang daih si. Mi chi hrang hrang hmun khata awmho lo thei si lo kan ang ta ber mai. Chuvang chuan chhungkuaa chengho si, inhau fo leh innghir ngho fo thinte hi engtin nge lungrual leh inhrethiam tawn taka kan nunho ang tih hi kan sawi dawn a ni.

A hmasa berah chuan kan inhriatthiam lohna thlentu ber Generation gap awmzia lo sawi fiah dawn ta ila a tha awm e. Generation Gap (Chhuan kar tla/len lai rual lo) chu tawnhriat, ngaihdan, nunphung leh duhzawng inan loh vanga kum lama upa zawkte leh naupang zawkte inkara inhriatthiam lohna lo awm thin hi a ni. Kum zabi 20-na atanga tun hun thleng hian zir mite (demographers) chuan mihringte hi chhuan 5-ah (Generation) an then a. Chûng chhuan hrang hrangte chuan ngaihhlut zawng, mawi tih zawng leh tui tih zawng, uar zawng leh tih duh zawng hrang theuh an nei hlawm. Chung chhuan (Generation) hrang hrangte mizia leh nihna chu tawitein sawi ila.

1) Veterans (Hranghlui): He chhuan (Generation) hi kum 1946 hma lama piangte an ni a, Indopui I-na (1914 -1918) leh Indopui II-na (1939-1945) hun lai khawvela cheng a ni a. An nun kha tuarna leh hrehawmnain a khawih nasa em em a ni. Chumi anih avang chuan heng chhuante hi mahni inthunun thei, dan leh thupêk zah thiam leh mize nghet tak nei an ni a. Inthlak danglam harsa an ti a, thil thlir dan nghet bur an neiin, hnathawhna atanga chawl tawh (retired) an ni deuh vek tawh bawk.
 
2) Baby Boomers (Rual û):  He chhuan (Generation) hi kum 1946 leh 1964 inkara piangte an ni a. A hming (Baby Boomer) put chhan ang tak hian chhuan pung ber, nau piang tam ber hun a ni. He chhuante hi an tleirawl/rawlthar chhuah phat atangin thinlung inhawng tak, rilru zau tak nei, chutih rual chuan nawmsakna leh mimal zalenna neih duh avanga hel rilru pu  bawk si an ni a. Nimahsela kum 30/40 an lo tlin chhoh chuan rilru nghet tak neiin, danglam an harsat leh viau lawi si a. He chhuan (Generation) hian hnathawh leh khawtlanga dinhmun an ngai pawimawh em em, a eng zawng a thil thlir mi, mi rinawm an ni.

3) Geneneration-X (Pavalâi / Nuvalai): He chhuan (Generation) hi kum 1965 leh 1979 inkara piangte an ni a. He chhuana nupa tuakte hi hna tawk ve ve an ni tlangpui, nupa inthen a tam em em a, chu vang chuan Latchkey Kids an ti hial a ni. Tin, he chhuan hi nu leh pa thawh chhuahsa hnuaia seilian an ni tlang pui, mahni tawka khawsa thei, khawvel zau zawka thil thlir thei tura zirna tha dawng, mi thiam, mi hmantlak leh mahni inring tawk tak tak an ni bawk a. Baby boomers chhuan ang lo takin hmalam hun thui tak an thlir peih lova, hming that leh lar eng he hu-ah an ngai meuh lo. An hnathawhnaah an inkawm ngeihin nunho nuam ti tak a ni a, hlawk zawka hna thawh dan, zalenna leh thiam thil an dah pawimawhin an ngaisang ber a, hna ngai reng thawh aiin thlak kual zung zung nuam an ti a ni. 

 4) Geneneration-Y (Nula leh Tlangval): He chhuan (Generation) hi kum 1980 leh 1995 inkara piangte an ni a. Thiamna (Technology)-in an nun a khawih thuk ve viau a, chu vang chuan he chhuan hi Millennium emaw Net Generation tiin an sawi bawk. Khawi hmunah pawh awm se, an in adjust zung zung thei a. Technology-ah an fing a, hnam hrang hrang pawh ni se nuam ti takin an chêngho thei bawk. Veteran chhuante ang khan mahni inring tawk, thil a tha lama thlir mi, thenrual kawm thiam, khawtlang leh ram tana theihtawp chhuah duh mi an ni hran lo a. Chutih rual chuan Veteran chhuante ang lo takin rilru nghet cherh chawrh an nei lo va, Technology leh Internet khawvela chêng an nih avangin tih dan phung nghet tak leh inchei dan phung nghet neih aiin inthlak danglam châk mi an ni. He chhuante hi Generation-X te aiin hnathawh thlak zûng zûng an la ching zawk bawk.

5) Generation-Z (Tleirâwl/Rawlthar zâwk): He chhuan (Generation) hi kum 1995 hnu lama piangte an ni a. Pianphung leh rilru lama puitling tak tak an la nih loh avangin an nun chu internet, games, computers leh mobile phones-ah a innghat ringawt mai a ni. Tunlai thiamna (Technology) hi an pian chhuahpui avangin Digital Natives ti a koh an ni bawk. Thil on the spot-a tih duh mi an ni tlangpui bawk. Internet leh electronics etc. thil avangin an nunah an lungawi tawk em em. Hei hi an nun tihlimtu leh an nuna an tui pui ber a ni bawk. He chhuan hi Generation- X fate an ni deuh ber a, chhungkaw member tlemtê tê atanga lo chawrchhuak, a bikin nu upa leh pa upa lam deuh neite an ni hlawm. Khawlai leh inchhunga inkawm tel tel aiin online hmanga inkawm an chingin an hmang deuh fur tawh a, hmai chhana inhmuh aiin Social Networks (Google, MySpace, Orkut, Twitter, Facebook etc.) tih vela inkawm nuam an ti zawk mah. Internet kaltlangin thian tam tak an nei a, chûngte chu hmaichhanah an inhmu ngai chuang lo. Technology pianpui an nih avang hian mahnia thil tih chet chet nuam an ti a, huau huau leh puipunnaa kalte an peih lova, thusawi phei chu an hreh zawng tak a ni. An nun hi electronics thil tel lo chuan kimah an in ngai lo a ni.

Hêng chhuan (Generation) hrang hrangte hi chhungkhuaah, khawtlangah, hnathawhnaah leh kohhran thlengin kan khawsakho a ngaih si avangin kum mila duh zawng, mawi leh tha tih zawng, ngaihhlut zawng leh miziate kan inhriattawn a tul a ni. A chunga kan sawi tak atang khian kum upa zawk leh naupang zawkte inkara inhriatthiam lohna thleng thin hi khawvel hun inthlak kual dan kan thlir chuan chu chu chiang takin khawvel pianken niin kan ngai theih awm e. Computer leh Mobile Phone khawvelah pawh mahni maia khawsak theih a nih loh avangin awlsam taka intlawh tawn zung zung theih nan khawvel huapzo Network siam a ni a. He Network zau tak hian Mobile leh computer hmangin thu leh hla inhlan chhawngin khawvel mipuite kan inkawm a, kan ti ti a, chanchinthar kan inhrilh a, thlalak kan inthawn tawn a, kan inbâwl a, fiamthu kan thawh a, thlalak dah hnem, friendlist neih hnemahte kan inel a ni ta ber mai. Tunah phei chuan kan fashion lian tak a ni kan ti thei ang. Hei hi Social Network chhungkua nih dan tur a ni reng a. Social Network atan hian Information Technology thiam mite chuan website an siam teuh mai a, chung zing lar ber facebook hi thlatin mi maktaduaih 110 chuang zetin tlawh thin a chhut a ni.

Hêng hmasawnna hian kan Mizo hnam nunphung pawh hi a nghawng tel ve lo thei lo a, tunhma chuan ziak loh dan tha tak neia zawm tlat mi kan ni. Hmeichhe dinhmun a hniam a, thuka pa meilum âi chuan bai liam a hmuhin nu ber buh deng lai ‘Nu-i i bai a liam’ ti a a hrilh chu inchhung chet velna kawnga a thiltih awm chhun a ni mai awm e. Hmeichhiate hian dan naranin an pasalte an hnial thiang lo tluk a ni a, naupang zawk ten aia upate an zahin an thu an awih em em bawk a, tirh an hnial ngai lo. Mi nawlpui an inang tlang vek a, lo neih chu an eizawn dan leh an nun inghahna bul awm chhun a ni. Sum leh pai neih tama han in elna tur an nei hran lo. Buh leh bala hnianghnar tur leh mi dangte pui thei tur khawpin an thawkrim thin. Lal leh khawnbawl leh pasalthate tih mai loh chu an intluktlang vek a tih thei awm e. Hetih hun lai hian kum upa leh naupang zawkte inkarah khi a awm ngai lo ti ila kan ti sual awm lo ve. Mi tê leh mi lian inthliarna awm ve bawk mah se tunlai ang em em hi chu a ni lo. A nei ber pawh buh leh bal thar chhuak hnem an ni mai. Chungkhat pa ber chu chhungkaw châwmtu, thuneitu pumhlum a ni, tunah erawh thil a dang ta deuh!

Kum 1947-ah India-in zalenna a lo hmuh tak avangin hmasawnna nasa zawkin a thang chho a. Mizote pawh hmasawnna chuan min rawn thleng chho ve zel a. Western culture-in nasa takin min rawn run chho a, rimawi khawvel leh ennawm chi hrang hrangte a rawn lar chho ve bawk a. Politics nasa zawkin kan buaipui chho tan a, chu bakah ram buaiin nasa taka kan moral quality rawn her dang lamin, kan society nghawng lawih khawpin min sawisa bawk a. Chumi hnuah kan ram chu Union Teritorry (U.T.) a lo ni a; sum leh pai nasa takin a lo lut a, chu chuan hmasawnna kawng tam takah min thlen rualin sum leh pai awhna rilru tha loah min hruailut nasa em em bawk a ni. Chutih rual chuan khawvel lama hmasawnna, nawmchenna leh intihhlimna lam lo lut chho zelin kum upa tawh lam chuan chuti ang hmasawnna leh intihhlimnate chu an lo duh teh chiam lova, chu chuan kum upa leh naupang zawkte karah khi a siam bawk a. Kan ram sum leh pai dinhmun a lo ziaawm avangin mi tam takte chuan thingtlang lo neih bansanin khawpuiah eizawnna dapin an pem lut bawk a. Chu chuan thinglang mi leh khawpui mi karah khi a rawn siamin, a hun lai kha chuan thingtlang mite ngaihnepna leh hmusitna boruak a lian ve viau a ni. Thalaite pawh khawpui nun dan chuan a hîp nasa em em a.

Kum 1990’s a lo her chhuah meuh chuan Cable TV, Mobile phones, TV games leh Computer-te a lo lar chho a, chu chuan mi nawlpui nun a rawn sawi danglam dawt a. Chu technology chu thangtharte nun nen a inzawm ta tlat a, a tel lo chuan nun a kim lo a ni ta ber mai. Kan sum leh pai lak luh dan in ang ta lo chu, khawsak ziaawm deuhte zingah lirthei tha inneih siak leh electronic hmanraw changkang inneih siak zawnga inelna a rawn chhuak a. Chu mai ni loin furniture inneih that siak zawng ten an in el bawk a. Chu mai a la ni lo, an fate an indah hlat siak emaw tih mai turin Vai ram lama lehkha zir an in tih hmuh leh zel a; thenkhat chuan kan mizo culture theihnghilh thak khawpa zirin hnam dang culture promote-tu lian takte an ni chho ta zel bawk a. Tin, a nei lo zawk pawhin a neite awtin mahni zawh loh nghawngkawl kan bat tan mek a ni. Kan duh emaw duh lo emaw, kan ûmpha emaw pha lo emaw, ban pha dawn lo teh reng pawh ni ila kan phak ang tawka tunlai khawvel mil/man tuma kan beih ve zêl a ngai a. Chu vang chuan kan zawng a, kan zirin kan thawk bawk a, kan theih tawpin tan kan la thin. Hei zet hi a ni mi tam takina phurrit an tiha an mangânpui thin chu. Chu harsatnaina min pawhna leh man tuma kan beihna chu a inchen hial ang!

Tunlai khawvel hmasawn chak takah hian kan ram, kan inchhungkhurah ngei hêng Social Networks-te hian min luhkhungin, hêngte hi thalaite nuna bet tlat a nih tawh a, Western Culture, Khawchhak lam Culture (Korean) leh Indian Culture ten thui takin min luhkhung bawk a. Kan hawiher leh kan nun dan, kan incheina thleng hian Mizo-na zia a bo tulh tulh a, mizo ni reng chung siin sap leh Korean leh Vai zia kan kai zual zel dawn zawng a nih hi! Khawvel a ni a, culture chak lo zawk apiang an ral zel a ngai si a ni. Khawvel pianken a ni miau si a le, dâl leh hnar theih a ni si lo. Chu mai bakah intihhlim (party)-te kan uar telh telh zel bawk a, kum upa zawkte chuan min hriatthiampui ve tak tak tawh lo, a ngaihna pawh an hre em em hran lo, tul lo ti tawk pawh an awm ngei ang. Thusawitu pakhatin “Kan tunlai khawvel hi zat ruaina khawvel” a tih ang deuhin thalaite nun hi a hmanhmawha thil thar apiang kan bawh nghal zel a, upa zawkte erawh chuan thawhrimna nena nun nghet tak neih an thlang thung. Chu vang chuan technology hi thangthar zawkte leh rual û zawkte inkara khi siam nasa bertu tih loh theih a ni ta lo. Chuti chu Technology hi thil tha lo em ni? Thil tha lo chu ni lo e; nimahsela, technology atchilh leh a hruai sualte tan chuan nun kawng tha lo zawka hruaitu chu a ni ngei mai. Restaurant-a fastfood a chang changa han eite chu thil tha lo pawh a ni chuang lo ve, mahse a reng erawh a tha ber lo thei. Khawvel hmasawnna hi dan theih a ni lova, a hrin chhuah sualna hrang hrang; nupui pasal nghet nei lova inkawp lawr mai mai (living together)-te, nu leh pa atanga tlan boa han rawl leh zawk maite, phone kal tlanga mahni inzawrh (call girl & boy [tuai] kan tih thleng hian)-te hi hmasawnna duhawm lo tak a ni. 

Sir leh lamah technology hian hriatna leh mihring nun hmasawnna kawngah thil tam tak min pein min chhawp chhuahsak bawk a ni. Kan chenna khawvel, zau êm êm mai kha tunlâi khawvel changkânna (Technology) hian ram khat, khaw khat ang lekah min siam ta. Ramri leh hnam hrannain awmzia a nei thei meuh tawh lo. Khawvel economic development nasa lutukin kan nun a khawih dan hi chhût tham a tling. Hmasâwnnaina khawvel a tihzimzia hi i chhût chiang ve ngai em? Zan khat thil thua khawvel lehlama thil thleng hriat pawh zung zung theihna khawvel a ni si a. Chu tih rual chuan ram hausa leh thiltitheiten khawvel pum huap insumdâwn tawnna kawng zawngin mahni ram hmasawnna tur hre rân chungin an buai laih laih bawk a. Chu mai a la ni lo, khawvel huap company lianten hlâwkna tur a nih hre rengin ram hrang hrangah investment buaipuiin an hmanhlel hle bawk. Chûng pawl lian tak takte chuan chhum lo chat lovin hna an thawk a, khawvel hi an dâp chhuak vek a ni mai. Tanpui ngai ramte an tanpui a, chhawmdâwl ngai an chhawmdâwl bawk a. Chu mai a la ni lo, tunlai khawvel hmasawnnain a ken tel chu the borderless world hi a ni. A chhan chu heng inbiakpawh tawnnate (Telegraph, telephone, mobile, etc.) leh Social Networks (orkut, facebook, twitter, blogspot, my space etc.), ram hmasawnnate (economic development), technological development leh human development-te avang hian khawvel zau tak mai kha tual khata lêngza ang maiin, ram pakhat rorel leh thutlukna siam chuan khawvel pum hi a nghawng deuh laih zel a. England, Spain leh Italy rama an Premier League, La liga etc.-te khuan kan ram (Mizoram) thingtlâng kilkhawr ber thlengin min nghawng phâk a. Europe, America leh ram dang danga thil thlengte pawh mahni tualzâl, tapchhak zawlah ngei fiah tak leh chiang takin kan hre vek thei. Chu chu kan awih loh chuan Chanchinbu leh Magazine, nitin thlatin chhuak kan chhiar leh television-a kan thil hmuh leh hriat atangte hian a fiah hle ang. Chuvangin khawvelah hian ram hrang leh hnam hrang angin cheng mah ila kan indaidanna ramri zawng zawngte hi hmasawnna hian a thiatin a tibo zo kan ti thei ang.

Hun leh kumte a lo danglam hian kan ngaihhlut zawng leh khawsa zia hrim hrim hi a lo dang lam chho ve zel bawk a. Tunlai individualitic society khawvelah chuan mahni duh dan leh nuam tih zawng zawnga nun hman kan chak ber a. Kan nu leh pate duhzâwng, tha tihzâwng leh hnam nunzia ramri pel rawk khawpin, “Ka nun alawm, ka style a nia, ka duh danin ka inchei ang a, ka duhdanin ka nun chu ka hmang tur alawm” ti a mahni hmasial ranna, mimal indah pawimawhna, tu mâ lenve lohna (kan duhzâwngte tiam lovin), nun zalen, khuahkhirh ngaih theih lohna khawvel a cheng mêk mihring kan ni si a. Kan thawmhnaw duh zawng lei an phal loh avangte, kan sam tan dan leh sawngbawl danah thu neih an tum avangte, kar tawp (weekend)-a intihhlimnaa kal an phal loh avangtein nu leh pate chu mi sual, dinhmun min hriatthiampui loah kan ngai thin. Kum lama upa zawk, a bik takin kan nu leh pate nen kan inkar chu kekawr kap fual kan hak avang te, pawnfen chhing khup khuh pha lo kan fen avang te, zan kan men reia zing kan thawh tlai thin avang te, news leh infiamna sport aia TV games emaw computer games emaw nuam kan tih zawk avang te, mahni ina nute eirawng bawlsa aia restaurant-a fast food tui kan tih zawk avangte leh thil dang tam tak avangin kan inchhungkhur chu indona hmun, inrelna leh inhauhna hmunah a chang mek zel a ni. Hei hian kum lama upa zawkte leh naupang zawkte inkarah khi nasa tak a siam belh zel a, chu khi chu zawm phui leh huphurhawm tak a ni ta. Hei hian chhungkaw nun a khawih chhe mek zel a ni. 

Thalaite zingah nu leh pa zahpui hun hi a awm ve chawk niin mi thiamte chuan an sawi a. Chu chuan nu leh pate rilru a tinâ a, an faten tawng an la zir hma, an duhawm lai, an sawi apiang an pawm lai te, an han tleirawl chhoh hun lai te an thlir kir a. An mahni aia an faten an thiante an ngaih pawimawh zawk avang leh nu leh pa chu ngai ta lo riaua an hriat avangin chuangtlai ta riaua in ngaih chang a nei fo thin. Chutih rual chuan an thiante an ang pha ve lo ang tih hlauhna lian tak an nei a, chu chu nu leh pate tan tuar a har hle thin. Tichuan an fa duhtakte chu an lo thanglian a, a  hmaa an duatlai leh enchim loh chu, duh duhin an thunun thei ta si lo a; mamawh an ngahin chûngte chu an tih sak vek seng bawk si lo. Chu tih laiin thalai zawkte pawhin tul leh mamawh ni lem si loa a chhuak thar apiang duh vangin mamawh kan lo ngah a. Kan nu leh pate thawhrim rah avanga nasa taka nuamsa kan nih kan inhriat loh avang hian thalaite hian kan status hi kan hai fo thin.  Chu vang chuan nu leh pa leh fate inkarah inhriatthiam lohna lian tak a lo chhuak thin a ni. 

Kan han tleirawl/rawlthar chhuak a, that lai nun hmang turin kan rilru a han in siam chho bawk a; chu hun chu thlen kan chak rualin hlauhthawn tam tak kan nei bawk si. Kan ngaihtuah a, kan nun a hlim bawk a, kan za ruai thin. Nu leh pate khuahkhirhna khauh tak ata tâl chhuah chu kan chak ber a ni fo. Nu leh paten an fate tan an theihna zawng zawng hlanin min enkawl a. Fate chungah chuan thuneihna pumhlum neiah an inngai bawk. An fatea beiseina sang tak an nei angin an thu pawh awih turin min beisei thin bawk. Nimahsela an fate chu kan lo than len chuan kan thiltih leh ngaihdanah tuma dipdal kan duh lova, nu leh pate beiseina letling zawngin kan nung leh mai thin. Nu leh pate phal loh tha tha tih kan chak a, chhungkua a lo keh chhe ta thin a ni. Rual pawlnaa ngaiin thil tam tak tihchhin kan chak, zuk leh hmuam a ni emaw, zu leh ruihtheih thil dang a ni emaw, thawmhnaw chhing lutuk leh pan lutuk a ni emaw, thianghlimna virginity hloh thak thlengin rual pawl loh hlauh avangin kan tichhin a ni mai thei. Eng pawh ni se, he hun hi nu leh pate pawhin an fate an kawm ngaih a, an ngaih pawimawh hun a ni tih an hriat a, an harsatna hriatthiampui chu an tih makmawh a ni tih an hriat tul hle ang.

Kan Society-ah generation gap hi a la nasa vak loin kan hria a ni thei, mahse a hluar telh telh dawn niin a lang.  Kum lama upa zawk ten hmasawnnaina ken tel, tunlai thil an ngaihmawh chhan chu an hun laia a awm ve loh vang mai a nih hmel viau. Upa apiang duh danin awm dawn ila siapsuapin kan inthuam leh mai dawn em ni ang? Chu ti ang em chu a ngai kher lo mai thei, nimahsela, tu pawh hian mahni hun laia thil apiang kan hlut thin a, chu chu mihring nihphung a ni tih kan hriat a pawimawh. Kum lama upate pawhin an tleirawl/rawlthar that lai huna zaithiam leh rimawi an ngainat chu an damchhungin an ngaina hlen tawh thin, tun hnua rimawi leh zaithiamte chu an tuipui lo mai ni loin an lung a tileng pha ve tawh lo, chu vang chuan sawiselah an ram tang leh mai thin. Chuti ang dinhmuna ding an nih chu hre rengin kum lama naupang zawkte hian hriatthiamna thui tak nena kan dawm a ngaih hun a awm  thin a, chu mawhphurhna chu kan chanvo a ni. Tunah pawh nu leh pate nena kan inkarah khi nasa tak a awm tawh a ni thei. Kan nu leh pate nen inkungkaihna tha neih kan duh chuan kan thian tha leh hlu takte kan ngaihchan thin ang khan an thu leh hla kan ngai chang thin tur a ni dawn lawm ni? Kan nu leh pate hi harsatna tam tak tawk tawh leh rilru hahna nasa tak tawk mek an ni ve tho a. Keimahni avang hian ka nu leh pate hian intihhlimna hun remchang an nei ngai mang lo a ni tih kan hre ve tur a ni. Kan nu leh pate hi mihring ve bawk an ni a. Kan school/college banah emaw, kan hnathawh ban emaw te hian kan nu leh pate hi ‘Vawiin engtin nge hun i hman? I hnathawh chungchang min han hrilh teh, a nuam em? Eng nge ti tura min duh? Ka puih i duh em?’ tihte hi uar ila, kan inchhungkhur boruak chu a danglam thin khawp ang.  

Zir mite chuan thalai za zela 75-te hian tleirawl/rawlthar lai chu lungngaih hun, hun lo kal leh tur huphurh hluah hluah hun a ni an ti thin. Exam kan huphurh a, hnathawh turah kan buai a, nu leh pa beisei ang nih phak loh kan hlau a, hmangaihnaah kan buai a, hmel chiat kan hlau a, lan that leh mawi kan duh a, thawmhnaw tha leh smart kan duh bawk a, lansarh leh mi chungnung bik nih kan duh fo a; chuti ang ang rilru pu thin kan nih avang chuan nu leh pa hriatpui loh hian kan lo hah ve em em thin. Kan harsatna leh rilru hahna nu leh pa hnena thlen thin hi kan tih tur, kan inzawmna ti nghettu a ni tih hria ila; nu leh pa puihna dawng thinte hian malsawmna an dawng nge nge thin. Chutih rual chuan kan nu leh pate pawhin thalaite harsatna hi hriat thiampui an tum ve tur a ni. Thalaite leh tleirawl/rawlthar zawkte thinlung hi hriatthiam harsa tak ni mah se, an lamah an tang thiam tur a ni a. Nu leh pate hian tleirawl/rawlthar hun hi an lo tawng ve vek tawh, chu chu an theihnghilh bik tur a ni lo. Nu leh pa tam tak phei chuan an fate hi engtik niah emaw chuan an lo thanglian ang a, an mahni kea an din hun a la thleng dawn a ni tih hi an ngaihtuah thleng pha lo, an ngaihtuah phal lo chawk bawk. Nu leh pate hian an fate hi an humhim reng thei dawn lova, an thu thua dah reng an tum phei chuan an fa ten an duh dawn lo, inhriatthiam lohna thlentu maiah a chang thin tih an hriat ve pawh hi a tul awm e. 


Kan Nu leh pate hian an fate hi khuahkhirhna leh zirtirna hnuaia an thanlen loh chuan an tan a pawi dawn tih an hre chiang em em a, thalaite erawh chuan chu chu kan hriatthiampui pha mang si lo. A dik leh dik lo, a chhia leh tha thliar thiam tur chuan nu leh pa kaihhruaina leh thununna kan mamawh si a ni. Engti ang pawhin khawvel hi lo danglam mah se, kum upa tawhte chuan tawn hriat an lo ngah avangin an thurawn leh kaihhruaina thalaite hian kan mamawh reng fo. Nu leh pa leh fate inkara inlaichinna tha siam nan chhungkua a outing neih te, hun hmanho tam te, zinho te, picnic hote hi a tangkai hle ang. Sitting room-a Film han enho a, kan hmuh dan leh a thawnthu kan ngaihdante sawiho thei phei ila chuan chhungkaw inpawh tawn nan a tangkai leh zual ngei ang. Thil chiang leh lang tlang reng chu kum lama mi an lo inthlauh hian thil thuhmun chu an thlirna a in-opposite fo thin, chu chu tu thiam loh mah a ni lo a, khawvel pianken ve reng a ni. Kan chhungkua, kan khawtlang, kan Kohhran leh kan rama inhriatthiam lohna lo awm thin, kar khi awm tawh, awm mek leh awm zel tur hi tuna a chhunga awm mek Zofate hian kan pawtzim thei a ni tih hriain kan rin Pathian hi buaina leh innghirnghona Pathian a ni lo a, remna Pathian a nih avangin kan Pathian duh dana kan chhungkua leh kan Kohhran, kan khawtlang leh kan rama remna leh muanna siamtu nih hi kan mawhphurhna a ni tih i hre theuh ang u.

MIHRINGTE LEH THILSIAM DANGTE

MIHRINGTE LEH THILSIAMTE: THUTHLUNG HLUI THLIRNA ATANGIN

                                                                                                                                      By Lalnuntluanga Ralte

Tin, Pathianin anmahni mal a sâwm a: Pathian vêkin an hnênah, “Chi tam tak thlaha lo pungin, leilung hi luah khat ula, in thu thuin awmtîr rawh u; tuifinriata sangha chungah te, chunglêng sava chungah te, thil nung leia bawkvâka kal zawng zawng chungah te thu nei bawk rawh u,” (Gen. 1:28).

Tunlai khawvelina harsatna a hmachhawn lian berte zinga pakhat chu Ecological Crisis (kan awmna khawvel leh boruak inthlak danglam) hi a ni awm e. Boruak lo lum chho zel te, thlasik lo nâ chho zel te, rannung leh ramsa lo thlem chho zelte leh ram ngaw lo chereu chho zelte hian mihringte leh thilsiamte nunah harsatna kawng hrang hrangin a thlen awm e. Chuti ang kara awm kan nih avangin Ecology (khawvela thil awmte inlaichinna leh inkhawihtawn dan chanchin zirna) kan hriat a pawimawh em em a, chutihrual chuan Pathianina mihring a siam chhan leh a mawhphurhna kan hriat tel a pawimawh bawk awm e.

Pathianin khawvel a siam chhan leh khawvel tana a thil tum kan hriat thiam dan angin khawvel hi mihringte hian kan thlir a, chumi hmang chuan kan vela thil awmte kan en thin a ni. Thilsiamte laka kan rilru a chhe zawnga kan hman leh kan tih thinte hi khawvela sakhua zawng zawngte hian kan Pathian thu lungphum (Pathian nihna leh a thil tum kan hriat dan leh kan zir dan) kan ngaih ruat leh thlir dan atanga lo irhchhuak a ni a. Science leh technology hi khawthlang ram tena Pathian thu leh Bible an hrilhfiah danah in nghat a ni a, hei hian kan chenna khawvel leilung leh boruak inthlak danglam hi thui takin a nghawng niin an ngai a ni.[1] Chuvang chuan, kan vela thilsiam dang awm vete hi eng tin nge kan en ang a, enge kan tana an hlutna leh tangkainate sawi kan tum dawn a ni.

I.                   ECOLOGY
A hmasa berah chuan Ecology hi enge a awmzia lo sawi hmasa dawn ta ila. Ecology tih thumal hi German Biologist Ernst Haeckel-a (1834-1919) phuah a ni a, he thumal hi Greek tawng thumal pahnih Oikos (chenna In emaw hmun emaw tihna) leh logos (chhui emaw zir tihna) atanga lak a ni.[2] A awmzia chu Pathian thil siamte (khawvela thil awmte) inlaichinna, inkhawih tawn dan leh inrintawn dan chanchin zirna hi a ni. Chu chuan min hual veltu boruak te, in tur tui te, ei tur thil te leh a dang te (abiotics) leh nunna nei, kan vela mite (biotics) awmze nei taka an inlaichin dan a kawk a.[3] Tin, kawng dang lehah chuan khawvel leh a chhunga cheng mihringte leh mihring nilote inlaichin dan chanchin zirna hi tiin kan sawi thei bawk ang.

II.                ECOLOGICAL CRISIS
Chuti anga inlaichin, inkhawih tawn leh mamawh inpe tawn tura Pathianin a ruahman chu mihringte duhamna leh sualna chuan khawih chhiain dinhmun tha loah khawvel hi a din tir a, chu chu Ecological Crisis an ti chu a ni. Kan awmna khawvel leilung leh boruak inthlak danglam hi mihringte thil tih nghawng chhuah a ni a.[4] Mihringte duhâmna leh hmasialna, nawmsak duhna avang te, hmasawn kan duhna avanga kan vela Pathian thil siam ropui tak tak pawisa siamna (Bank of money) ang maia ngai a, kan duh duha kan sawisa thin hian khawvel sik leh sa, kan nun zelna tur atana thil tul a ti chhe nasa em em a. Chu chuan kan awmna leilung leh boruak chauh hi khawih loin mihringte ngei pawh hma lam hunah harsatna min siam dawn tih chiang takin a lang a ni.[5]

Zir miten kum 40 chhung an zir atanga an hmuh chhuah chu Ecosystem (Khawvel leh a chhunga awmte inthlunzawm dan) chhunga awm inlaichinna leh inzawmna, inrintawn dan chu a kehchhe mek zel a, chu chu kan tuara kan awmna khawvel hi dinhmun hlauhawmah a ding chho hret hret zel a ni an ti. Chumi avang chuan leichung lang tha a dâ zel a (Soil erosion), chemical thil avanga tui leh boruak dang lam chho zel te (water & Air pollution), Sik leh sa inthlak danglam (climate change), ram ngaw chereu (deforestation), corbon dioxide lo pung zel te, kan chenna khawvel tuamtu leh vawng daitu (ozone layer) pan zel te, ruahtui tlem chho zelte hi kan tawng chho zel a ni an ti. Hêngte hian mihringte chuah ni loin thil nungte dam khawchhuahna tur bakah an nitin nunah thil tha lo a thlen a, khawvela nungho zel thei lo turin min siam chho tan ni.  Kan awmna khawvel leilung leh boruak inthlak danglam zel hi heti zawng hian han sawi ta ila:

1.      Kan chenna Khawvel leilung danglam leh boruak bawlhhlawh
Kan chenna khawvel leilung leh boruak bawlhhlawh hi sap tawng chuan Environmental Pollution an ti a. Chu chu kan khawvel tuamtu, mihringte leh thilsiamte nun theihna tura boruak thianghlim in buk tawk tura Pathian siam danglam thei maite, kan nun theih nana kan mamawh boruak danglam theite, tui thianghlim kan in thin, in atana him lo a lo ni chho zelte, kan ei tur atana rah chhuahtu ber leilung thatna lo dâ zelte hian mihring nunah ngawng tam tak a nei a. Tui thianghlim lo in avanga thi, boruak thianghlim tha hmuh tawk loh avanga nun hlauhawma awm thei kan ni reng bawk. Hêng kan chenna khawvel leilung leh boruak bawlhhlawh zel hian kan nakin hun atan dinhmun hauhawmah min din tir mek zel bawk a ni.[6]

Eirawng bawlna atanga mei khu chhuak tam takte, kawng dunga motor tlanin khu a siam chhuahte, bungrua siamna hmun atanga leh power plant atanga mei khu chhuak nasa luttukte hian boruak a ti bawlhhlawhin mi tam tak nunna leh hriselna a khawi pawi pha a ni. Chu bakah hêng industry leh factory, lungalh thei an hmanna power plant atanga mei khu lo chhuak hian Acid rain a siam a, chu chu ram ngawa thing leh mau, hnim leh thlaite tan chhiatna a lo ni a, lui leh tuikhuaha thil nungte tan tûr hlauhawm tak a lo ni bawk a. Mi thiamte chuan Refrigeration-a CFCs (chlorofluorocarbon) kan hmante hian kan awmna boruak vawng daitu leh min venghimtu Ozone Layer a ti chhe zel an ti bawk a ni.[7] Kan awmna boruak lum chho zel hian tuipui chim chin a ti sang hret hret zel bawk a, mi tam tak dinhmun hlauhawmah din tirin, an chenna hmun tuiin a chim pil mai thei dawn a ni. Chu mai a ni lo, sik leh sa inthlak danglam chho zel hian kan ei zawnna a nghawng chho tan mek zel bawk a, ei leh in tur kan thawhchhuahna kawngah nghawng thui tak a nei a ni. Mobile Workshop leh industry atanga bawlhhlawh kan paih thin hian kan rama tuipuite a ti bal thei bawk a, chu chu luia chêngte tan a him lo hle a. Tin, plastic kan hman nasat luttuk avangte leh rannung thah nana kan hman thin hlote (powders & Spray) hian kan tui in tur, ran leh kan ei tur thlengin a nghawng mek zel bawk a. Chu bakah min tuamtu boruak, khawvela kan chenpui rannung leh ramsa, thing leh mau, thlai tam tak a ti mangangin boral thei dinhmunah a dintir mek bawk a ni.         

2.      Ram ngaw chereu  
Ram ngaw chereuna chhan lian berte zing a mi chu industry hmanrua atan leh furniture tur atan leh sumdawnna atana thing leh mau kan kit thin hi a ni. Hei bakah hian ei kan hmuhna ber lo (cultivation) atan ram ngaw kan thiah thin leh hmasawnna tur atana project lian tak tak a lo awm a, chu chuan ram ngaw tha pui pui min thiah tir bawk a. Kan ramah pawh tui khuah (Hydel Project) uar kan tum a, chu project ti hlawhtling tur chuan sawrkar pawn chak takin hma a la, nimahsela, han khuap tak tak ta se, ngaw an thiah hnem tur zia hi! Luipui kama ngaw tha zawng zawng an thiat darh zo vek ang a, kan khaw awm dan (climate) hi a danglam ngei ang a, nungcha tam tak an ral bawk ang.
Hmasawn leh nawmsak kan duh luatah hian kan vela nungcha hlim taka awmte leh ram ngaw thate hian an tuar ta zel a nih hi maw!  Ram ngaw kan thiah zel hian thil siam nung dangte boralna kawng kan hawng zel a, kan awmna leichung lang tha a kal ral zel bawk a. Hei hian khawkheng leh ram khawro a siam zel bawk a.[8] Boruak kan mamawh pawh nasa takin a ti kiam ve zel thei bawk a ni.

III.             ECOLOGICAL CRISIS LO AWM CHHAN

A chunga kan sawi takte atang khian kan chenna khawvel thil tawn mek chu kan hre thei awm e. Hêng chhiatna leh dinhmun hlauhawma awm tirtu thilte hi eng nge ni ang tih hi lo sawi hmasa dawn ta ila:

1.      Mihringte sualna vang
Bible zirtirna atang chuan thil siamte chunga chhiatna lo thleng thin hi mihringte sualna avang kan ti thei ang. Adama leh Evi suala an tluk avangin lei chu anchhedawng a lo ni ta a. Chuvang chuan, lei chuan hling leh buarte a lo chhuah a, thawhrimna hmanga ei hmu tura tih an lo ni ta (Gen. 3:17-19). Nova hun lai pawhin mihring fate sualna nasat zia kan hmu a, an ngaihtuahna chuan sual lam hlir a awn avangin Pathian thinurna an tawngbua tih kan hre bawk (Gen. 6:5). Tin, tirhkoh Paula pawhin “Thil siam zawng zawngte chu tun thlengin rûm leh nauvei nâ tuarin an awm hlawm tih kan hre si a” a ti a (Rom 8:22). Hêng Bible châng atangte hian khawvela chhiatna lo awm hi mihringte sualna avang a ni kan ti lo thei lo ang. Leilung pianken chhiatna tam tak erawh a awm tih kan hriat tel a tha awm e (entirnan: lirnghing te, tlangkang leh cyclone etc.).

Sakaw biaknaa duh fir leh duhtui, Gerrard Winstanley-a chuan, “A tir atang rengin thilsiam dangte leh mihringte inkarah te, mihringte leh Siamtu inkarah te thlaraua in pawhna leh intluktlanna a awm thin a” a ti a. Nimahsela, mihringte hian thil siamte chu thil anga an hmuha an ngaih chinah chuan he khawvel hi kan ta, kan duh duh kan neih theihna leh leih theihna khawvel angin kan lo hmu ta a. Chu chuan atir atang renga kan inlaichinna leh intluktlanna, nungho tur kan nihna chu a ti chhe ta a ni.[9] Chutichuan mihringte sualna leh bawhchhiatna avangin kan chenna khawvel chu buaina, khawlohna, mumal lohna, inngirnghona leh eirukna leh tharum thawhna khawvel a lo ni ta a ni (Gen. 3: 17-19).[10] Mihring sualna chuan thil siamte lungmuang taka an awm vena khawvel chu awm ngam awm loh khawp, tuarna leh chhiatna khawvelah a siam sak a ni.

2.      Pathian thu kan hrilhfiah dik tawk loh vang
Pathianin ama anpuiin mihring a siam a … mipaah leh hmeichhiaah a siam a … mal a sâwm a … “Chi tam tak thlaha lo pungin, leilung hi luah khat ula, in thu thuin awmtîr rawh u; tuifinriata sangha chungah te, chunglêng sava chungah te, thil nung leia bawkvâka kal zawng zawng chungah te thu nei bawk rawh u,” a ti a. (Gen. 1:27-28).

He chângah hian Pathianin mihringte tih tur a pe a, chu chu “in thu thuin awmtîr rawh u” (Heb. kāḇaš) tih leh “thu nei bawk rawh u” (Heb. rādhâ) tih a ni. Mi tam tak chuan helai thu hi thil siamte hi kan thu thua awmtir a, an chunga thu neia, duh duha khawih theih leh sawngbawl theihin kan ngaiin a rinawm. Chuvang chuan, thil siamte chunga kan rilru put hmang hi Pathianin atir atang rengin mihring hnena tih tur a pek kha kan kalsan thui viau a ni. Lynn White, University of California-a Historian ropui tak chuan, “Tunlai khawvel science thiamna leh technology-te hi khawthlang culture atanga lo piang a ni a, he khawthlang culture hi Christian-te ngaihdan leh thurin bula in nghat a ni bawk a, thilsiamte hian mihring tan lo chuan awm chhan an nei lo a ni” a ti a.[11] He ngaihdan hi Kristian-te zingah pawm leh zawm kan tam avang hian kan chen mekna khawvel dinhmun hlauhawmah kan siam a ni. Pathian thil siam an ni ve tih hi kan ngaihtuah ngai lo, thing leh mau, thlai kan kit a, rannung leh ramsa kan tihlum bawk a, kan nawm amak hian kan sawisa a nih ber hi maw! Pathianina enkawl tur leh an chunga hotu tura a dah mihringte hian duat taka enkawl ai chuan kan hlawkna tur, kan mamawh phuhrukna tur chauhah kan ngai hi Pathian thu kan lak sual vang kan ti thei ang.

3.      Mihringte duhamna leh hmasialna vang    
Mihringte hian Pathian hnen atangin “tih tur” kan dawng a, chu chu thil siamte duat taka enkawl leh venhim hi a ni. Amaherawh chu, chumi letling chiah chuan awmin kan suat a, kan ti rem zel a nih hi maw! Thi siamte hi kan duhamna puitlin tur leh kan hlawkna tur, kan hlimna turin kan va hmang nasa em! Mihringte hi thil siamte ru botu, khawvela chang ve zel tawh lo tura siamtu kan ni.[12] Kan nawmsakna leh hmasawnna kan neih zawng zawngte hi thil siamten an tawrh avanga lo awm a ni a. Industry lian tak tak, Factory lian tak tak leh ei leh bara kan intodelhna tura chemical thil kan hman zawng zawngte hian thil siamte nunna hi a va la tam tawh awm em? Ei tur kan neihna tura thing leh mau kan kih zawng zawngte hi? Kan duh duhin kan sawisa a ni deuh ber e! Pathian thil siam an ni ve tih reng kan ngaihgtuah ngai lo. Hêng avang hian ran ngaw tam tak a chereu a, rannung leh ramsa chi thenkhat an ral tawh a, hmuh tur an awm tawh lo. Kan chenna boruak a lum zel bawk. Leilung hian a thatna pawh tun hma ang khan a chhuah thei tawh lo bawk. Nimahsela, kan duhamna leh nawmsak duhna chuan min buk thlu zel zawng a nih hi.      

IV.             ENGTIN NGE CHU CHHIATNA CHU KAN HMA CHHAWN ANG

            Kan awmna khawvel chhe mek zel hi mihringte sualna leh khawlohna avang a nih thu Bible-ah kan hmu a. Chutihrual chuan thil siamte enkawl leh venhim hi mihringte mawhphurhna a ni tih min hrilh tel bawk a. Pathian leh mihringte inkara remna leh muanna (Heb. šālôm) a awm theihna turte, thil siamte leh mihringte inkara remna leh muanna (Heb. šālôm), rorelna dik (Heb. mišpāṭ) a awm theihna turin eng tin nge kan tih tak ang le? Chu harsatna su kiang tur chuan mihringte hian tih tur leh mawhphurhna kan nei a, chu chu lo thlir dawn ta ila a tha awm e.

1.      Inhrilhhriatna (Awareness Campaign) neih
Khawvel leh a chhunga chêng zawng zawngte hi kan awmna leilung danglam, boruak inthlak kual vel hian min nghawng vek a. “A thu an hriat lohva chu engtin nge an rin ang? Thu hriltu awm lovin engtin nge an hriat ang?(Rom. 10:14) a tih ang deuhin hrilhtu leh puangzârtu awm loin, tih leh tihloh tur kan hre thei lo a ni. Mite hriat atan, zawm tura kan duh thilte chu awareness campaign hmangin kan puang chhuak fo thin, hei hi thil tangkai tak a ni. Miin, Pathian thil siam phung leh nih dan a hriat miau si loh chuan eng tin nge thil siamte hmangaihna thing lung a neih theih ang? Mi tam takin kan vela thil siam awmte hi kan mamawh phuhru tura awm ve mai an ni ti a an ngaih tlat chuan tihchhiat an pawi ti ngai lo ang. Amaherawh chu miin, thil siamte hi Pathianin duh taka a duan leh a din, tha leh mawi a tih em em an ni tih a hriat phawt chuan dim dawina, ngaihhlutna neiin tha tak leh duat taka enkawl duhna a nei ngei ang. Chuvang chuan, kan chenna khawvel chhe mek zel leh thil siamte boral zel hi kan vei a hun ta hle mai; an tel lo chuan mihringte hian khawvelah hian dam khawchhuahna chance kan nei lo tih hi kan puanzar zel hi a pawimawhin a va hun tak em!

2.      Sawrkar leh tlawmngai pawlte  hian nasa zawka hmalak
Sawrkar pawhin chak takin hma a la mek zel a, Forest Department hnuaiah Wildlife Protection dante neiin, Wildlife Conservation tam tak an siam a. He project hnuaiah hian ramsate chenna tur ngawte humhalhin, sum tam tak sengin he project hi kal pui mek a ni. He project hnuaiah hian sa pela ram chhuah (hunting), kah/thah leh tihhlumte a khap a, chuti anga titute chu dan hmanga man/hrem theih an ni. Central Government hnuaiah Indian Board for Wildlife kum 1952 khan din a ni a, Wildlife Protection hi central sawrkar chuan a tui pui viau a ni.[13] Mizoram sawrkar pawh hian ramsa leh ram ngaw humhalh kawngah nasa takin hma a la ve bawk a. Wildlife Conservation project hian reserve area zau tak tak a nei a, a chhunga thing leh mau, ramsa etc. te tu tan maha khawih chhiat theih loin a siam a, hei vang hian nasa takin leilung hausakna a venghim/humhalh a ni.

Hêng bakah hian kan awmna boruak min vawn daihsak a, boruak thianghlim min petu ngaw tha tak tak kan ei zawnna avanga kum tina kan thiat/tichereu zel hi kan in enfiah a, a thlakna tur kawng kan zawn hi kan tih mak mawh a ni. Chuti anih loh chuan kan awmna boruak a lum zel ang a, boruak thianglim kan tlachham chho zel dawn tihna a lo ni ang a; tui in tur thianghlim kan neih theihna turin kan lui tuite kan vawnfai a ngai a, mobile workshop, factory, industry atanga thil thianghlim lo, mihringte leh rannungte, thlai leh hnimte tana tha lo kan tih chhuah thinte hian nghawng thui tak a nei zel a. Chuti ang thil chhiate chu a dahkhawmna tur kan siam a, kan paih thinte pawh a tha awm e. Tin, bungraw chhia leh hnawmhnawk kan paihkhawm kang thin hian mei khu nasa tak a siam a, a khu chu boruak thianghlim lo thlen tirtu a lo ni zel bawk a. Thil siamte hi Pathian thil siam an ni ve tih kan ngaihtuah ngai loh vangin enkawl leh venhimna kawngah kan inthlahdahnain, an tan pawilo tih kan ngah thin hle a ni. Boruak thianghlim kan neih zel theihna turin ramngaw humhalh tha ila, thing phun te pawh uar zel ila. A tul loa thing leh mau kih leh suasam ching lo bawk ila, duat takin, an tel lo chuan kan nung thei lo a, nunna atana kan mamawh em emte an ni tih ngaihtuahna chang i hria ang u.

V.                THUTHLUNG HLUI ATANGIN ZIR TUR KAN NEI.

A chunga kan sawi tak ecology chung chang hi Bible-ah kan hmu lo a. Nimahsela, thil siam chanchin atang lo lang thil siamte leh mihringte inlaichinna, mihringte hnena Pathianin tih tur a pek atangte hian ecology awmzia leh nih phung lo ngaihtuah dawn ta ila a tha awm e. Pathianin khawvel hi a chhung chêngte an awmna tur hmuna awm a, an nih tur ang tak an nih theihna tur leh intluktlanga an nun a, khawvel hausakna leh thiltihtheihna chen za turin a siam a. Chu chu a en a, tha a ti hle tih thu kan hmu (Genesis 1:31). Atir atangin Pathian leh mihringte inkarah te, Pathian leh thil siam inkarah te, Mihring leh mihringte inkarah te, mihringte leh thil siam inkarahte leh thil siam leh thil siam inkarahte remna leh muanna (šālôm), rorelna dik (mišpāṭ) awm turin Pathianin khawvel hi a din a. Rorelna dik, remna leh muanna tihchhiat a nih chuan kan awmna tura awm thei lo leh kan nihna tur ang ni thei lo hian khawvelah mihringte leh thil siamte hi kan awm dawn a ni.[14] Chutihrual chuan mihringte hi Pathianin thil siamte laka hrang, thil tih theihna leh theih bikna nei turin ama an puiin mi a siam a, chu nihna chuan thil siam dangte laka danglam bik leh hrang bikin min siam a ni.[15] Chuvang chuan, mihringte hian tih tur leh mawhphurhna lian tak thil siamte chungah hian kan nei a ni. Heti zawng hian han ngaihtuah dawn ta ila.

1.      Thil siamte leh mihringte inkara remna leh muanna (šālôm), rorelna dik (mišpāṭ).
Genesis bung khat leh bung hnihah hian thil siam chanchin chi hnih kan hmu a. Chûng thil siam chanchin kan hmuh chu Pathianin mihringte leh thil siamte inkara inlaichina leh inrintawnna a lo siam, a lo din hi thil siamte nena innghengtawna, inlaichinna tha nena chengho tur kan ni tih rinna leh ngaihtuahna petu hmasa ber leh bul ber chu a ni.[16] Chu chu ecology kan ti thei ang. Pathianin Khawvel leh a chhunga thil awm zawng zawng a siam lai khan, Khawvel hi remna leh muanna, rorelna dika khat ni turin a siam a. Chuvang chuan, Pathianin a en a “tha a ti hle a” tih vawi-7 kan hmu a ni (Gen. 1:4, 10, 12, 18, 21, 25 &31).  

Pathian leh mihring, Pathian leh thil siamte, mihringte leh thil siamte, thil siam leh thil siamte inkarah remna leh muanna, rorelna dik a awm[17] tih hai rual a ni lo. Chu khawvela awm mihringte leh thil siam zawng zawngte chu Pathian ta a ni tih kan hmu bawk a (Sam 24:1 & 50:12). Chûng inpawhna leh inlaichinna tha, remna leh muanna leh rorelna dik awm zawng zawng chu mihringte bawhchhiatna avangin a lo khawlo zo ta a. Amaherawh chu, Pathianin tih tur min pek erawh a la ngai reng si a. Chuvang chuan khawvela remna leh muanna, rorelna dik a awm theihna turin mihringte hian mawhphurhna kan nei a, chu chu Lal Isua lo kal chhan pawh kha a ni reng a ni.  

2.      Mihringte leh thilsiam dangte inlaichinna.
Thil siam chanchin atanga mihring siam dan lo lang hi a mak hle mai a, thil siamte aia danglam bik, Pathian anpuia siam, thil siamte aia thuk zawk leh ril zawka in zawmna nei, chumi anih avanga thil siamte chunga hotu leh enkawltu atana a siamtuin a ruat a ni a. Thil siam chanchin hmasa zawk (Gen. 1:1-2:4a) ah hian Pathianin mihringte chu tih tur a pe a, chu chu hei hi a ni, “Tin, Pathianin anmahni mal a sâwm a: Pathian vêkin an hnênah, “Chi tam tak thlaha lo pungin, leilung hi luah khat ula, in thu thuin awmtîr rawh u; tuifinriata sangha chungah te, chunglêng sava chungah te, thil nung leia bawkvâka kal zawng zawng chungah te thu nei bawk rawh u,” (Gen. 1:28). He lai chângah hian “Thu thuin awmtîr (Heb. kāḇaš) tih leh “Thu nei bawk rawh u (Heb. rādhâ) tih kan hmu a; Gen. 2:15-ah “Tin, LALPA Pathian chuan mihring chu a hruai a, Eden huanah chuan a enkawl leh a vêng tûrin a dah ta a.” tih kan hmu bawk a, he laia Adama hnena tih tur Pathianin a pek pahnih chu “enkawl (Heb. ’āḇaḏ [“enkawl” tih ringawt hian a awmzia a phawk pha lo a. Leilung  thatna hmu tur leh hmang tangkai (mihringte tana tha tura chhawr tangkai) tura pek nihna lam a kawk zawk awm e] ) tih leh “vêng” (Heb. šāmar) tih a ni a.

Hêng mawhphurhna mihringte hnena Pathianin a pekte hi a awmzia takah chuan khawvel leh a chhunga awm zawng zawngte hotu leh enkawltu, an thatna tur ngaihtuahpuitu, an chhiatna tur leh harsatna an neih pawha chhawk zangkhaitu tur leh venghimtu ni turin thuneihna a pe a ni. Mihringte hian thil siamte tel lo chuan khawvelah awm chhan a nei lo ang bawkin thil siamte pawh hian mihringte tel lo chuan khawvelah awm chhan an nei bik hek lo.[18] Mihringte hian thil siamte chunga rorelna dik nen, hotu a nih anga enkawl leh venhim bak tih tur an nei lo a ni.[19] Pathian hian mihringte hi lal tha tak, khawngaihna leh dawhtheihna nei chunga, dik tak leh fel takin thil siamte chunga ro rel turin min ruat tih kan hriat a tha awm e.   

3.       Khawvel leh a chhunga chengte zinga pakhat chu mihringte hi kan ni.
Pathianin ni ruk chhungin khawvel leh a chhunga awm zawng zawng a siam zo a (Gen. 1:3-31). Mipa leh hmeichhiate hi ama kut chhuak kan ni. Hei hian mihringte hi Pathian thil siam khawvela cheng ve, Khawvel luah vetute zinga mi kan ni tih a ti chiang a, thil siamte nena kan inlaichina thuk tak tak sawi tur a awm thei ang. Mihringte hi Pathianin khawmualte, ramsa leh rannung, thlai leh hnim etc. khawvela awm ve tura a siam ang thoa a siam zing ami a ni.[20]  Khawvel leh a chhunga awm, thlai te, rannung te, hnim te leh ramsa te, khawvel ngei pawh hi mawl mang taka rawn insiama rawn indin a ni lo a. Chuti anga rawn awm ni se la chuan in zahtawnna leh in pawisak tawnna an nei lo ang. Pathianin duh taka a siam, mawi a tih em emte an ni. Thil siamte hi mihring tan an ni lo a, Pathian tana siam leh din an ni zawk. Mihringte tana thian tura siam an ni. Chuvangin he khawvelah hian awm ve turin dikna chanvo an nei a, leilungina rah a chhuah, thil thate hi changho a, in chhawmdawl tawn turin thuneihna Pathianin a pe a ni.[21]  

4.      Mihringte hi thilsiamte tel loin an dam khawchhuak thei lo.
Thil siam chanchin pahnihna (Gen. 2:7) ah chuan mipa (mihring [Heb. ’āḏām]) chu leia (Heb. ’ăḏāmâ) vaivut atanga siam a nih thu kan hmu a. He thu pahnih “Mipa (mihring)” leh “Lei” atang hian mihring leh lei inlaichinna leh inzawmna a awm kan ti thei ang. Lei atangin mipa (mihring) a lo chhuak a, chu lei atang vek chuan mihringte mamawh thlai leh hnim a lo chhuak bawk a.[22] Khawvel leh a chhunga awm zawng zawngte hi nih phung leh awmdan zia nei theuh an ni a, tuna an awm dan ang leh nih ang ang hian Pathianin a dinte an ni. Chûngte chu mihringte nunna leh khawsakna atana tangkai leh hlu an ni a. Ruah, tui, boruak, thing leh mau, ei tur thil etc. tel loin mihringte hian dam khawchhuahna chance kan nei lo, chuvang chuan thil siamte tel lo hian kan nung thei lo a ni. Ni leh thla, arsi leh khawvela thil nungte hi mihringte tana tangkai leh pawimawh vek a ni a, chhan nei theuha Pathianin a siamte an ni si a. Chumi avang tak chuan St. Francis of Assisi chuan Ni (sun) chu “unau pa,” Thla (moon)chu “unau nu,” etc. tiin a ko hial a ni.     

5.      Mihringte hi thilsiamte enkawltu leh vengtu tura ruat an ni.     
Mihringte hian thil siamte hi Pathian thilsiam an ni tih an pawm ve tur a ni. Pathianin thil siamte hi an mahni chi awm dan tur ang theuhin a siam a, “An mahni chi awm dan tur ang theuh” tih hi vawi 10 lai kan hmu a (Gen. 1:11, 12v-2, 21v-2, 24v-2, 25v-3 ). He thu hian in thliar hranna, mahni chi ang zel awm hranna a hrilhfiah a. Thil siam hrang hrangte an mahni chi awm dan tur anga in siam remna a kawk bawk a ni. Khawvel a awm chhung chuan hêng thil siam a maktaduai telte hi an mahni chi ang zela chêngho tur an ni. Hun leh hmun neiin Pathian thu ang zelin chi thlah tur leh rah chhuah zel turin thuneihna an nei a ni. Thil siam chanchin atang hian Pathian ruahmanna fel zia, fin zia leh them thiam zia kan hre thei a ni.[23] Pathianin tha a tih, a duh em emte hi kan enkawl tur an ni a, kan duatin an chhiatna tur leh khawvel ata an boral mai lohna turin kan humhalh tur a ni. An mahni awm dan tur anga an awm theihna tur leh anmahni chi ang zela in thlah pung turin dikna chanvo Pathianin a pe a, chu chu kan zah sakin kan pawisa tur a ni. Chuti loa kan suasam mai chuan, kan tan chaw tha min chhuahsak lo anga, ransa leh ramsate tan pawh dam khawchhuahna a ping zo ang. Kan awmna leilung, ramsa leh thil nung dangte kan enkawl that hian kan tan chaw tha, nun hlimna famkimna kan chang thei chauh dawn a lo ni.[24]

6.      Lei leh van, khawvel leh a chhunga awm zawng zawng hi Pathian ta a ni.  
Leilung leh a chhûnga thil awm zawng zawng hi LALPA ta ani a; Khawvel leh a chhûnga chengte nên hian” (Sam. 24:1). Sam ziaktu hian engkim bul chu Pathian a nih thu leh amah avanga awm leh din an nih thu a sawi a. Mihringte tana thil thlawn pek chu leilung hi a ni a, mihringte tana malsawmna ni tur enkawl leh vawn that chu mihringte mawphurhna tho a ni. Tin, khawvelah Pathian lalna rama remna leh muanna din tura ruat leh beisei kan ni. Pathian hi leilung kal dan hmang ti chhuaktu mai a ni lo a, leilung kal dan hmangte hian a nihna ropui tak hi an puang chhuak a ni.[25] A thu pek ang zelin an awm si a (Sam 148:5). Job-a bu-ah pawh Pathian thuneihna leh thil nungte nunna ropuina takte hi Pathian siam an nih zia kan hmu bawk a ni (Joba 38: 4ff.). Sam ziaktu hian khawvel leh a chhunga awm zawng zawngte hi mihringte hamthatna tur tana Pathianina a ruat, a enkawlte an ni tih min hriattir a tum a.[26] Sam 8:1ff-ah pawh mihringte tana Pathian thatna leh ropuina kan hmu bawk. Engkim mai hi Pathian atanga chhuak leh lo awm a ni.

A tawp berah chuan engtin nge kan chenna khawvel chhe mek zel hi kan din thar leh ang a, engtin nge Bible-in min hrilh lo ngaihtuah leh dawn ila a tha awm e. Kan Bible hian nakin hunah chuan mihringte leh thil siamte inlaichinna, inpawisak tawnnate din thar an ni ang tiin a sawi a, chu hunah chuan remna leh muanna famkim, rorelna dik chu a awm dawn a ni. “Tin, chinghnia chu berâm no nên an awm dun tawh ang a … bawng no leh sakeibaknei vanglai leh ran chawmthaute chu an awmho tawh ang a … sebâwng leh savawm an tla ang a … nau hnute hne lai chu rulrial kaw kotlângah a tualchai ang … ka tlâng thianghlimah rêng rêng chuan intihnat a awm tawh lo vang a, intihchhiat a awm tawh hek lo vang… (Isaia 11:6-9 cf. Isaia 65:25). He lai thu atang hian khawvel lo la awm leh turah chuan Eden huana remna leh muanna, engkim mai himna ang kha a awm dawn tih a lang a ni. Chu khawvelah chuan remna leh muanna (Heb. šālôm) mihringte leh thil nung (hnim lampang tiam loin) inkarah te, thil nung leh thil nung inkarahte din thar leh a ni ang.

Chu lal ram chu Messia lal ram nena kan thlun zawm chuan, Messia lal ramah chuan eng kim mai tih famkimin a awm dawn a ni. Van thar leh lei thar Pathianin a siam tih zawlnei Isaia hian a sawi bawk a (Isaia 65:17). Chu van thar leh lei thatrah chuan engkim mai intluktlanna, in remna, muanna famkim a awm tawh dawn a ni. Chu lal ram chu Lal Isuan khawvela rawn din a tum chu a ni. Khawvelah Pathian ram din a ni tawh a, chuvang chuan damlote an dam a, mitdel ten an hmu leh ta a, beng ngawng ten an hre leh thei bawk a, mitthite pawh kai thawhin an awm bawk a. Chu Pathian ram, remna leh muanna, rorelna dik, intluktlanna chu khawvel piah lam chauha din tur a ni loa kan chen mekna khawvelah hian din turin mawhphurhna kan nei a ni.

A chunga kan sawi tak zawng zawng atang khian, khawvel chhe mek zel hi mihringte sualna leh awm khawlohna avang a ni kan ti thei ang a, chumai bakah kan duhamna leh nawmsak kan duh luat vang pawh kan ti thei ang. Hêng zawng zawng avang hian thil siamte chu nâ kan tuar tir a, nau vei nâ tuar ang maiin an awm si a. Khawvela awm zel thei lo tur khawpin kan siam mek a ni. Tih fuh loh leh hriat fuh tawk lo chu kan nei ngei niin a lang a ni. Engkim siamtu leh dintu hian a thil siamte hi a hmangaih a, enkawl tur leh venghim turin mihringte hi min beisei a, chu chu kan mawhphurhnaah a dah a ni. Chu hna chu thawk loa thil siamte tana harsatna thlentu leh ti mangangtu kan nih zel chuan keini mihringte tan ngei pawh hian khawvela awm ve zel tur hian chance kan nei bik lo ang. Chuti chuan Pathian laka hel kan ni thei bawk ang. Pathian aiawh, thil siamte enkawl tura khawvela awm kan ni tih kan hriat fo a tul a, thil siamte tana thian tha leh nelawm nih hi kan tum tur a ni. An mi puihna tel lo chuan khawvelah hian mihringte tan dam reng theih a ni lo. Chuvang chuan, kan tu leh fate kei ni ang bawka he khawvela muang leh hlim taka an awm theihna turin khawvel nuam leh tha din sak hi kan tih tur pawimawh ber chu a ni.



[1] V. J. John, “Biblical and Theological Legitimacy on Theologies of Ecology,” The Journal of Theologies and Cultures in Asia, Vol. 11, 2012. Pp. 44-45.
[2] Leonardo Boff, Ecology & Liberation: A New Paradigm (New York: Orbis Books, 1993), 9
[3] P. Joseph Titus, “Divine Agenda for Ecology in Genesis 1-3,” Indian Theological Studies 47 (2010):309. (Hereafter cited as P. Joseph Titus, Divine)
[4] Somen Das, “Modern Science and Technology and the Distress of Earth: A Theological Critique,” The Journal of Theologies and Cultures in Asia, vol. 11, 2012. Pp. 3-4.
[5] George Zakariah, Gospel in a Groaning World: Climate Injustice and Public Witness (Tiruvalla: Christava Sahitya Samithi & National Council of Churches in India, 2012), 13.
[6] Sebastian Kochupurackal, Eco-Mission-A Paradigm Shift in Missiology (Bangalore: Asian Trading Corporation, 2007), 79. (Hereafter cited as Sebastian Kochupurackal, Eco-Mission).
[7] Bas Wielenga, Eco-Just Society (Bangalore: Centre for Social Action, 1999), 15. (Hereafter cited as Bas Wielenga, Eco)
[8] Sebastian Kochupurackal, Eco-Mission. 86.
[9] Ian Bradley, God is Green (London: Darton, Longman and Todd Ltd., 1990), 57.
[10] P. Joseph Titus, Divine. 327.
[11] Preston Bristow, “The Root of our Ecological Crisis,” http://www.answersingenesis.org/articles/tj/v15/n1/ecology(27 August 2012)
[12] Ipe M. Ipe, “Ecological Crisis and Agenda for Mission,” Ecological Challenge and Christian Mission, edited by Krickwin C. Marak & Atul Y. Aghamkar (Delhi: CMS/ISPCK, 1998), 11.
[13] Bas Wielenga, Eco. 53.
[14] Yim Tesu, “Eco-Justice in the Old Testament,” The Journal of Theologies and Cultures in Asia, vol. 11, 2012. P. 31. (Hereafter cited as Yim Tesu, Eco-Justice in the Old Testament).
[15] Rosy Zoramthangi, “Dominion Over the Earth: Biblical Response to Ecological Crisis,” Mizoram Journal of Theology, vol. II, no. 2, July/December 2011. P. 19.
[16] P. Joseph Titus, Divine. 310.
[17] Yim Tesu, Eco-Justice in the Old Testament. 31.
[18]  Paulson Pulikottil, God, Creation and Humankind-Old Testament Themes in Ecological Perspective,” Ecological Challenge and Christian Mision, edited by Krictwin C. Marak & Atul Y. Aghamkar (Delhi: CM/ISPCK, 1998), 51.
[19] Purna Chandra Jena, Masters or Stewards_A Theological Reflection on Ecology and Environment (Delhi: ISPCK/NCCI, 2003), 15.
[20] R.L. Sarkar, The Bible, Ecology and Environment (Delhi: ISPCK, 2000), 88.
[21] P. Joseph Titus, Divine. 312.
[22] P. Joseph Titus, Divine. 321.
[23] P. Joseph Titus, Divine. 313.
[24] Yim Tesu, Eco-Justice in the Old Testament. 34.
[25] Sebastian Kochupurackal, Eco-Mission. 118.
[26] Sebastian Kochupurackal, Eco-Mission. 116